مسجد جمعه اصفهان که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی اصفهان واقع شده، به بیانی دیگر در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع شده است. بهطور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است، مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان میکند.
مسجد جامع اصفهان یا مسجد جمعه اصفهان یکی از برجستهترین آثار معماری ایران و جهان است و از آنجا که بخشهای مختلف آن در دورانهای مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن است، چراکه کاوشهای باستانشناسی نشان از آن دارد که احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و بهصورت یکی از آتشکدههای شهر اصفهان کاربری داشته است.
مسجد جامع از اصفهان که با نام مسجد جام اصفهان (مسجد جمعه) یا مسجد عتیق نیز شناخته می شود یکی از بهترین نمونه های معماری مذهبی و آیینی در ایران است.
این مسجد قرن هاست که تاریخ معماری اسلامی در ایران را به نمایش گذاشته است. این بنای باستانی به عنوان یک بنای خوب مستند می تواند با درک مفاهیمی بهتر از معماری اسلامی در ایران ، باستان شناسان و علاقه مندان به تاریخ را در اختیار شما قرار دهد.
مسجد جامع اصفهان می توانست به عنوان یکی از بهترین نمونه های معماری اسلامی شناخته شود و از آن به عنوان الگویی بی نظیر در طراحی سایر مساجد استفاده شده است. شبستان (تالارهای نمازخانه و اغلب فضاهای زیرزمینی که در معماری سنتی مساجد یافت می شود) و تزئینات زیبای گچبری ، آثار کاشی کاری ایرانی و همچنین خوشنویسی که از هر گوشه ای از مسجد دیده می شود ، منحصر به فرد بودن آن را نشان داده اند.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان
مجموعه مساجد از طریق بخش های گسترده ای که در دوره های مختلف تاریخی ضمیمه شده است ، در شرایط فعلی خود تکامل یافته است. بنابراین ، این ساختمان را نمی توان به یک دوره تاریخی خاص نسبت داد. کاوش های باستان شناسی و شواهد تاریخی نشان داد که ساختار اصلی مسجد مربوط به ایران قبل از اسلام است
گفته می شود این ساختمان ابتدا به عنوان آتشکده ساخته شده و از آن برای تمرین آیین های مذهبی استفاده شده است. کشف یک توروس ستونی حکاکی شده با نقوش ساسانی این فرض را اثبات می کند.
پس از فتح و حکومت مسلمانان در ایران ، این بنا مرمت و به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفت. در دوره عباسیان ، معماران این مسجد را با آجرهای پخته شده ساختند. با این حال ، مجموعه های زیادی در طی سالیان متمادی ساخته شده و به ساختار اصلی مسجد اضافه شده است.
بنابراین ، تکامل معماری ایرانی در این ساختمان قابل مشاهده است این بنا سبکهای معماری را از دوره های عباسی تا صفویه پوشانده و می تواند در درک معماری اسلامی در ایران نقش بسزایی داشته باشد.
معماری مسجد
از آنجایی که معماران ایرانی از سبک معماری خاص خود در ساخت ها و طراحی های خود پیروی کرده اند ، معماری ایرانی تأثیر چشمگیری در شکل گیری و پیشرفت معماری اسلامی دارد. کاشی کاری های ظریف و زیبا در ورودی مسجد ، سبک ایرانی اسلامی خود را حفظ کرده و منظره حیرت انگیزی را برای مسجد به وجود آورده است. علاوه بر این ، گنبدها و سالن های چهل ستونی بسیار چشمگیر در این مجموعه وجود دارد.
مسجد جامع اصفهان مساحتی بیش از 1040 متر مربع دارد. معماران در طراحی قسمت های مختلف مسجد از الگوهای دایره ای استفاده کرده اند. با این حال ، ستون ها از مقطع مربع و الگوهای حکاکی شده است.
این مسجد همچنین چندین حیاط سنگ بزرگ گرد (سنگاب) در حیاط دارد. این معمار پنجره های شش ضلعی به شکل مسجد طراحی کرده است. تزیینات گچبری در بالای ویندوز کاملاً نمایانگر ویژگیهای ظریف معماری صفوی است و به ارائه محیطی زیباتر کمک می کند.
تزئینات گچبری در سالن ورودی مسجد به طور مستقیم نمایانگر پیشینه تاریخی مسجد است. آنها منشأ دیلامی دارند و از قرن دهم در مسجد مانده اند.
گنبدهای مسجد Atiq
در حیاط مسجد عتیق دو گنبد اصلی وجود دارد اولین گنبد که در قسمت جنوبی ایوان مسجد قرار دارد ، به دوره سلجوقی بر می گردد. این گنبد آجری به وضوح ویژگی های معماری سلجوقی را نشان می دهد. گنبد دوم که در ضلع شمالی حیاط قرار دارد شاهکاری است که در همان دوره سلطنت به این مسجد اضافه شده است.
ایوانهای مسجد عتیق
معماران اصفهانی در دوره های مختلف تاریخی ایوان ، یکی دیگر از بخش های خیره کننده مسجد را به آن اضافه کرده اند.
ایوان صاحب در ضلع جنوبی مسجد
ایوان درویش (عارف) در ضلع شمالی مسجد
اوستاد (استاد) ایوان در ضلع غربی مسجد
ایوان شجرد (سوفیه شجرد) در ضلع شرقی مسجد
جاذبه های گردشگری اختصاصی مسجد جامع اصفهان
صاحب ایوان در دوره سلجوقی در مسجد عتیق ساخته شده است. با این حال ، تزئینات گچبری آن متعلق به دوره صفویه است. آثار کاشی کاری دقیق و زیبا در اوستاد (استاد) ایوان متعلق به دوره سلجوقی است. این آثار کاشی کاری که مزین به خطاطی های خوشنویسی Thuluth و Nastaliq است ، صحنه هایی چشم نواز را به نمایش گذاشته و مهارت بالای هنرمندان را نشان می دهد
منبرهای چوبی حک شده از ویژگی های قابل توجه مسجد است و از دیدگاه های مختلف قابل بررسی است. کتیبه های ظریف آجری در کوفیک در اتاقهای گنبدی مظفری شبستون خیره کننده است. آنها به نوبه خود جنبه جالب دیگری از زیبایی های معماری را در این مسجد ارائه می دهند.
شبستان مسجد
این شبستان که بر ستونهای مدور استوار است ، با گچبریهای بسیار زیبایی تزئین شده است. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان می باشد .
گنبد جنوبی
گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شدهو این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظامالملک ساخته شده و از نمونههای نادر ساختمانهای عصر سلجوقی است.ایوانی که درجلوی این گنبد آجری واقع شده دراوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ است
گنبد شمالی
در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظامالملک است در سال ۴۸۱ بنا شده است. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاجالملک از دیگر وزرای عصر سلجوقی نسبت میدهند
ایوان درویش
ایوان شمالى مسجد معروف به صفه درویش از قرن ششم و کتیبه گچبرى داخل آن از دوره شاه سلیمان صفوى است، تزئینات کاشىکارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستانشناسى اصفهان و به این مناسبت، کتیبهاى به خط بنّایى به یادگار گذاشته شده است.در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستونهایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصا چهل ستون شرقى آن تاقهاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمتهاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مىرود .
ایوان صاحب
معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است در این قسمت کتیبههایی از دوران مختلف از جمله صفویان به چشم میخورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است .
ایوان استاد
ایوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشیکاری تزئین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطانحسین کتابت شده عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضاء محمدامین اصفهانی نوشته شده است .
ایوان شاگرد
روبروی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است .این ایوان فاقد تزئینات کاشیکاری است و با مقرنسهای آجری تزئین شده است.در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحهها و کتیبههایی نوشته شده است. از زیباترین کاربندیها را در این ایوان میتوان مشاهده کرد، کاربندیها است که در ساختمان دلایل ساختاری و انتقال نیرو را از قوسها به زمین بر عهده دارند. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایینتر از ایوان استاد ساخته شده است .
ایوان عمر
در منتهیالیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آنبه سلطنت سلطانمحمود آلمظفر اشاره میکند. تاریخ این کتیبه 768هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است.در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم میخورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم میخورد
مسجد الجایتو
در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را دربردارد. این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است .
با گذشت سال ها ، معماران بخش های خاصی را به قسمت اصلی مسجد الحاق کرده اند که هر یک نمایانگر ویژگی های معماری دقیق و ظریف است. برخی از این ویژگی ها از دوره های مختلف تاریخی از جمله سلجوقیان ، عباسیان ، صفویان ، دیلامیت ها و غیره است بنابراین گردشگرانی که از این اثر تاریخی بازدید می کنند می توانند در بهترین شرایط معماری اسلامی ایران را در این مسجد مشاهده کنند.