وبلاگ سرگرمی و دانستنی ها
» بزرگترین و قدیمی ترین کاروانسرای دیر گچین در ایران
یکی از بزرگترین و قدیمی ترین کاروانسراها در ایران
صحرای ایران مملو از کاروانسراها های طولانی و متروک است و کاروانسراهایی پر پیچ و خم وسط حیاط های بزرگ مستطیل شکل دارد که کاروان های بازرگانان در آن استراحت می کنند ، تجارت می کنند و شب قبل از ادامه سفر طولانی خود در امتداد جاده ابریشم استراحت می کنند.مجموعه تاریخی در مرکز پارک ملی کویر، مسیر قدیم جاده قم به ورامین یا ساوه به ورامین و گرمسار و در 80 کیلومتری از مرکز استان قم قرار گرفته است. برای حضور در این اثر تاریخی ابتدا باید به جاده آسفالت شده‌ی قم به روستای علی آباد وارد شد و سپس از جاده‌ای خاکی به سمت دیر گچین حرکت کرد. همچنین می‌توان از شهر ورامین پس از عبور از فاصله‌ای حدود 20 کیلومتر مجموعه‌ی دیر گچین را مشاهده کرد.کاروانسرای دِیرِ گچین، یکی از بزرگ ترین کاروانسراهای ایران، بر سر راه جاده تاریخی ری به قم در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد. ویژگی‌های منحصر به فرد این اثر باعث شده آن را «مادر کاروانسراهای ایران» بنامند.
دیر گچین در بخش مرکزی شهرستان قم، 80 کیلومتری شمال شرقی شهر قم واقع شده‌است. این بنا را به‌خاطر داشتنِ گنبدی از جنس گچ دیر گچین نامیده‌اند، اما اکنون چنین گنبدی در بنا وجود ندارد.بنای کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی است و آن را در دوران سلجوقیان، صفویان، و قاجاریان مرمت و بازسازی کرده‌اند. شکل کنونی آن متعلق به دوران صفویه است.
این کاروانسرا در راه باستانی ری به اصفهان مشهور به «راهِ دیر» قرار دارد. در پی تغییر جاده تهران به قم از راهِ دیر به مسیر حسن‌آباد در زمان امین‌السلطان، دیر گچین متروکه شد و افراد محلی از آن برای نگهداری دام استفاده بردند.
دیر گچین محوطه‌ای 12 هزار متر مربعی دارد که ساختمان کاروانسرا با حدود 8 هزار متر مربع وسعت، در دل این محوطه احداث شده است. در اطراف و بیرون کاروانسرا کوره آجر پزی، آب انبار، و قبرستان نیز وجود دارد که اگر این‌ها را هم جزوی از کاروانسرا حساب کنیم، آنوقت مساحت کل بنا به 19 هکتار می‌رسد. به طور کلی، این کاروانسرا از 43 حجره، حیات خلوت، شاه نشین، 8 شترخانه، 2 مغازه نگهداری کالا، مسجد، منظر شاهی و حمام است. پلان بنای اصلی مربعی شکل بوده که در 4 گوشه آن، چهار طاق نما قرار دارد. ورودی دیر اما مستطیل شکل بوده و گنبدی بر فراز آن قرار گرفته است. کاروانسرا به طور کلی 6 برج دارد که 4 تای آن در گوشه‌ها و 2 تای آن به صورت نیمه مدور در طرفین ورودی قرار گرفته‌اند. ارتفاع برج‌ها 6 و 205 متر می‌باشد.
مسجد کاروانسرا به وسعت 300 متر مربع است که در ضلع جنوب شرقی قرار گرفته و حیات خلوت در ضلع شمالی قرار دارد. گرچه کاروانسرا محلی برای عموم بوده، اما حیات خلوت آن مختص ماموران حکومتی و استقرار میهمانان ویژه بوده است. اگر با خرید بلیط هواپیما سری به ضلع شمال غربی بزنید، آسیاب سنگی زیبایی را پیش روی خود خواهید دید. در ضلع جنوب غربی حمام مجهزی را مشاهده می کنید که دست کمی از حمام‌های درون شهری نداشته و تمامی بخش‌ها مانند گرمخانه، سربینه، خزینه را بعلاوه سرویس بهداشتی داراست. شاید به همین علت لقب مادر کاروانسراهای ایران را به آن اختصاص داده‌اند
کاروانسرای دیر گچین
دیوار کاروانسرا ضخامتی یک متری، با ارتفاع 5 و طول 80 متر دارد. این دیوار در هر ضلع، یک مربع ایجاد کرده که با توجه به تناسبات معماری، مشخص می‌شود پس از اینکه به ورودی رسیدید، هشتی ورودی شما را به داخل هدایت خواهد کرد و در نهایت به حیاط مرکزی خواهید رسید. آرایش و نحوه چیدمان آنها است؛ به گونه‌ای که نشات گرفته از ترکیب و اسلوب شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آنها است. مسئله‌ای که در سایر کاروانسراها به گونه‌ای دیگر بوده و تاثیر مستقیمی روی مساحت و ابعاد تشکیل دهنده کاروانسراها می‌گذاشت. ایوان‌های جلوی اتاق ها نسبت به سطح حیاط از ارتفاع بیشتری برخوردارند. اما نمی‌توان هیچ پله یا راه ارتباطی به اتاق‌ها مشاهده کرد. در انتهای ایوان ورودی که در بخش شمال شرقی کاروانسرا تعبیه شده است، اتاقی وجود دارد که شاه‌نشین بوده و مسافران و میهمانان ویژه‌ای از آنها برای استراحت بهره می‌بردند.
در بخش شمال شرقی کاروانسرا نیز می‌توان محدوده‌ی حیاط را که به صورت 8 ضلعی ساخته شده است، مشاهده کرد. در این فضا مجموعه‌ای از چندین اتاق وجود دارد که اقامتگاه و محل پذیرایی میهمانان ویژه‌ای بوده است. بنای کاروانسرا، در دوران قاجار، در محل پیوند دو شترخوان شرقی و شمالی ساخته شده باشد. حیاطی روباز نیز در این محل تعبیه شده که از حوضی در مرکز، پلانی 8 ضلعی و اتاق‌هایی با 3 در، در 4 جبهه اصلی بوده است.
در کاروانسراهای درون شهری بیشتر مبادلات کالاهای بازرگانی صورت می گیرد که در این کاروانسراها عمدتاً بارانداز محل عرضه کالای کاروانیان بود و محل قرار گیری آنها عمدتا در مجاورت بازارها می باشد در حال حاضر به عنوان سراها از آنها یاد می شود که در هنگام غروب سراها تعطیل می شدند و نگهبانان مراقبت حجره ها را به عهده داشتند.
در این کاروانسراها معمولا فضای استراحت چهارپایان وجود نداشت زیرا که مدت ماندگاری کاروانیان محدود بود و معمولا حجره های طبقه همکف بیشتر مخصوص عرضه کالا بود و طبقه فوقانی بیشتر یک فضای اداری بود .
البته کاروانسراها از نظر محل قرارگیری اعتبارشان مشخص می شود که سراهای نزدیک به مسجد جامع و بازار از لحاظ اعتبار بسیار بالاتر از سراهای نزدیک ورودی شهر بودند اما کاروانسراهای برون شهری جنبه توقفگاه و استراحتگاه دارند و نحوه قرارگیری آنها به گونه ای است که هر 4 فرسنگ کاروانیان به آنها می رسند و فضایی جهت استراحت کاروانیان و چهار پایان دارند که مدت ماندگاری مسافران می تواند.
شب ها درب کاروانسرا را می بندند عده ای پاسبان مشغول نگهبانی هستند . کاروانسراها در مواقع ناامنی جنبه دفاعی نیز پبدا می کنند به گونه ای که سوراخ هایی جهت ریختن سرب داغ از بالا بر روی مهاجمان در آنها ایجاد شده بود.از نظر معماری و فرم بنا کاروانسراها به سه دسته کلی تقسیم بندی می شوند
کاروانسراهای سرپوشیده مناطق کوهستانی : این نوع کاروانسراها از توقفگاه های کنار راه تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شوند که فرم آنها از هر طرف بسته است و در مقابل باد ، تگرگ و برف های زمستانی در امان هستند و در داخل آنها بخاری دیواری تعبیه شده است .
کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس : این کاروانسراها به دلیل شرایط اقلیمی منطقه فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهار گوش است . دروازه ورودی این کاروانسراها به هر سمتی که لازم بود گشاده می شد تا باد های خنک ساحلی را به درون بنا بکشد و اصولا این نوع کاروانسراها جنبه دفاعی نداشته اند زیرا در زمان ساخت آنها ایران (دوران صفویه) در آرامش سیاسی به سر می برد.
کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران : مهمترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می گیرند و شامل نقشه های متفاوتی نیز می باشند که در یک تقسیم بندی دیگر کاروانسراها از لحاظ نقشه در گروه های زیر دسته بندی می شوند
کاروانسرای مدور : که در ایران دو نمونه از آن یافت شده است و مهندسان سازنده آن از نوابغ معماری زمان خود بوده اند و احتمال می رود که به جهت حفاظت ساختمان در برابر شن های روان کویری به این شکل ساخته شده اند.
کاروانسرای چند ضلعی حیاط دار : معمولا با 8 ضلع شکل گرفته اند و بیشتر جنبه دفاعی و نظامی داشته اند زیرا که دفاع از یک بنای 8 ضلعی متمرکز به مراتب آسان تر از دفاع از یک بنای مستطیل شکل می باشد . نکته جالب در مورد این کاروانسراها این است که معمار حیاط 8 ضلعی این بناها را به صورت چهار ایوانی طراحی کرده است که بسیار زیبا می باشد .
کاروانسراهای دو ایوانی : فرم این بناها مکعب مستطیل است و یک ایوان در قسمت ورودی بنا و یک ایوان دیگر معمولا در مقابل ورودی واقع شده است
کاروانسرا با تالار ستون دار : تعدادی از کاروانسراها به صورت ستون دار بنا شده اند که در آنها از تالار ستون دار عموما به عنون اصطبل استفاده می شده است
کاروانسرا چهار ایوانی : تاریخ احداث بناهای چهار ایوانی به زمان اشکانیان باز می گردد ولی از سده پنجم این نمونه کاروان سازی با پلان چهار ایوانی تکوین یافت
کاروانسرا با طرح متفرقه : اینگونه کاروانسراها نقشه های خاصی دارند و در گروه های پنج گانه بالا نمی گنجند و دلایلی چون سلیقه معمار ، نفوذ معماری غرب و موقعیت جغرافیای در شکل گیری این نقشه ها دخالت دارند اما کاروانسراها در تقسیم بندی دیگر از حیث مالکیت به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:
کاروانسرای شاهی : کاروانسراهایی بودند که در مسیری که به شهرهای تجاری منتهی می شد ساخته می شدند و کاملا در اختیار و انحصار شاهنشاه بودند
کاروانسراهای خصوصی : به دلیل عوایدی که این نوع کاروانسراها برای صاحبانش داشت به صورت خصوصی اداره می شدند
کاروانسراهای خیریه : افراد خیر اقدام به احداث چنین بناهایی می کردند و جهت اقامت مسافران در این بناها به هیچ عنوان از آنها پول دریافت نمی شد
تامل در این نوع تقسیم بندی ها برای بناهای مختلف از جمله کاروانسراها باعث می گردد تا از این پس در برخورد اولیه با یک بنای تاریخی بتوان آن را به راحتی تجزیه و تحلیل کرد و شاید اولین تحلیلی که در ذهن یک معمار شکل می گیرد بررسی فرم و چگونگی شکل گیری بنا باشد
