از قدیمیترین شهرهای ایران مراغه که دومین شهر بزرگ استان آذربایجان شرقی استكه در كنار رودخانه زیبای صافی و در مشرق دریاچه ارومیه و بر دامنه جنوبی كوه سهند قرار گرفته است. این شهر با 250000 نفر جمعیت و 25 کیلومتر مربع مساحت، بزرگترین و پرجمعیتترین شهر استان آذربایجان شرقی پس از کلانشهر تبریز است. واژهٔ مراغه پس از فتح ایران توسط اعراب رایج شده و پیش از ورود اسلام این شهر با نامهایی همچون «افرازهرود» ، «افرازروح»، «افراهروز» و «افرازهارود» شناخته میشده که بعدها به «ماراوا»، «ماراغا» و «مراغه» تغییر یافتهاست. و بر همین اساس قدمت شهر مراغه به دوره ماد بر میگردد. شهر مراغه در طول سدههای گذشته، همواره بهعنوان یکی از آبادترین و پرجمعیتترین شهرهای آذربایجان و ایران شناخته میشده و پادشاهان توجه ویژهای نسبت به این شهر داشتهاند. واژهای که امروزه بر این شهر اطلاق میشود، تغییریافتهٔ واژهٔ ترکی «ماراآغا» بهمعنای جایگاه بزرگان است.
معبد مهرپرستی مراغه که یادگار ارزشمند دوره اشکانیان و ساسانیان است،آیین مهر ، مهر تنها نماینده خدای جهان هستی محسوب می شده و نماینده او در زمین و آسمان تنها مهر یا خورشید بوده است .
در مذهب مهر چهارعنصر آب ، خاک ، آتش و باد مقدس بوده و بر مهر یا میترا نماز می خوانده اند «میترا را آریاییها خدای جنگ و خدای روشنایی می دانستهاند … در خرده اوستا از میترا مانند خدایی که پادشاهان قبل از آغاز جنگ نزد او نماز میبردهاند یادشده است » آیین مهرپرستی در ایران وجود معابد مهر را مورد تائید قرار میدهد که بنای موسوم به چاه مرتضی علی در شیراز در زمره آنهاست ، مهرپرستان معتقد بودند که «میترا یا مهر بعد از کشتن گاو تیری به یک صخره زده و آب از آن جاری نموده است » که این دلیلی بر وجود مهرآبه آب یا چشمه کوچک آب در معابد مهر هست ، در سازه سنگی مراغه جای گودی وجود دارد که یک نفر میتوانست سر خود را در آن فروبرده و غسل تعمید نماید که بهاحتمال قوی همان چشمه یا آب مهر بوده است .
در اتاق مربعی شکل که بصورت گنبد کنده شده نورگیری وجود دارد که نشان میدهد در قسمتی از آن آتش مقدس روشن بوده است .
در قسمت مرکزی بنای مراغه اتاق بزرگی است که به چند اتاق راه دارد در قسمت غربی آن فرورفتگی وجود دارد که بهاحتمال قوی یکی از فرورفتگیها (سمت راست) چشمه مهر بوده است
در دوره صفویه یا اوایل قاجار یکی از روحانیون بنام ملا معصوم مراغهای را در این مکان دفن کردهاند و بنام زیارتگاه رواج دادهاند .طبق تحقیقات مشخص شده که در گذشته یکی از علمای مشهور و با تقوای مراغه به نام آخوند ملا معصوم مراغهای، در این معبد دفن شده است. قبر وی در زیر یک صندوق چوبی که بر روی آن پارچه سیاهی انداختهاند و اهالی محل به آن قبر امامزاده معصوم میگویند، میباشد. هماکنون زنانی برای عبادت با نذور فراوان به این معبد روی میآورند.
در دیوار تالار بزرگ با خط ثلث آیاتی از قرآن را بعدها در دیوارههای آن نقر نمودهاند که استفاده از آن را در دورههای اسلامی آشکار مینماید.
درجنوب شرقی مراغه حدود 6 کیلومتری آن روستای بزرگی به نام ورجوی واقع شده است. در قسمتی از روستا یک گورستان بزرگ و تاریخی که در آن قبرهایی دیده میشود که بر روی آنها صندوقهای سنگی منقوش و یا قوچ سنگی گذاشته شده است وبر روی تعدادی از سنگها تصاویر تیر، کمان ، نیزه ، شمشیر و سپر حک گردیده که قدمت این سنگها به قرن هشتم تا یازدهم هجری قمری برمیگردد،
از جاذبههای این روستا وجود درخت تنومند و کهنسال نارونی است که در کنار قبرستان و بر لب یک نهر پرآب روئیده است و توجه عموم را به خود جلب میکند. در جنوب این درخت نیز مجموعه جالب توجه امامزاده معصوم قرار دارد. در چند متری درخت نارون و در مقابل آن، راهروی عریضی با شیب متوسط در سنگ کنده شده است. دو طرف راهرو را دیواره سنگی طبیعی فراگرفته که قسمتی از آن نیز دارای پوشش سنگی است.
عرض این راهرو در قسمت ابتدایی 7/20 متر و در انتها 6/20 متر است. در انتهای راهرو ورودی مستطیل شکلی به عرض 1/80 متر در سنگ کنده شده است که با عبور از آن محوطه وسیع و جالبی قرار دارد. در سمت چپ راهرو و نزدیک به ورودی تالار بزرگ، اطاق چهار گوش کوچکی وجود دارد که تمامی آن را در سنک کندهاند و سقف آن به صورت یک گنبد در صخره ایجاد شده است. شیوه کار چنین است که دیوار چهار طرف اطاق از یک محل معین به طور مورب به طرف مرکز سقف ادامه یافته است.
در وسط سقف مزبور نورگیری به منظور روشن ساختن فضای داخل اطاق تعبیه شده است. در وسط دو ضلع غربی و شرقی تالار، دو فرورفتگی در مقابل هم قرار دارند که فرورفتگی غربی به شکل ذوزنقه و فرورفتگی شرقی شبیه نیم دایره است. که از انتهای فرورفتگی غربی به وسیله راهرویی ، اطاق مدوری قراردارد که تمامی آن از سنگ کنده شده است. مقابل فرورفتگی نیمدایره شکل شرقی به کمک سنگهای لاشه تیغه کردهاند. در سمت جنوب فرورفتگی شرقی، حفرهای وجود دارد که از آن به راهرویی داخل شده که با یک قوس نیم دایره به محوطه اصلی امامزاده راه مییابد. محوطه اصلی امامزاده از یک اطاق دایره شکل به قطر 5/90 متر که در قسمت جنوبی آن با ارتفاع یک پله از کف، محرابی مستطیل شکل به طول 2 و عرض 2/60 متر با سقف هلالی شکل وجود دارد.
در قسمتی از دیوار غربی تالار بزرگ، کتیبه زیبایی به خط ثلث حفاری شده که بیشتر آن فرو ریخته است و باقی مانده آن کلماتی از آیه 129 سوره آل عمران را دربر دارد.
بنا به خوبی نشان میدهد که این امامزاده در اصل به نیایشگاهی بسیار قدیمی تعلق داشته است. این مجموعه با توجه به واحدهای مختلف آن و حالت غار مانندش، بیش از هر چیز به بنای یک معبد مهری شباهت دارد که از نظر حجم کار و دقت هنرمندانی که در امر حجاری آن دخیل بودهاند، میتوان جزو نمونههای ارزنده ستایشگاه های کهن دانست. وجود قسمتهایی همچون محل لباس کَن روحانیون، محل تعلیم گروندگان به آیین مهر و محل فعالیتهای نجومی علمای زرتشتی و محل برگزاری مراسم باشکوه خاص مهرپرستان، نشانگر عظمت و ارزش این معبد در مقایسه با سایر معابد میباشد.
معبد در دوره اسلامی و زمان حکومت ایلخانیان دستخوش تغییراتی شد تا نشانههایی از اسلام بر تن این معبد به یادگار بماند که به دلیل عدم مراقبت فقط بخش کوچکی از آن باقی مانده است.