کشت و استفاده بشر از زعفران بیش از 3500 سال است و در فرهنگ ها ، قاره ها و تمدن ها گسترش یافته است. مستنداتی که در اوایل قرن هفتم قبل از میلاد مسیح در یک مرجع گیاه شناسی آشوری در زیر Ashurbanipal2 گردآوری شده است.
از زمان های بسیار قدیم به دلیل دارویی مورد احترام واقع شده است، زعفران گرانترین و پر مصرفترین ادویه در جهان است - که1 پوند (450 گرم) بین 500 تا 5000 دلار آمریکا قیمت دارد.دلیل قیمت سنگین آن ، روش برداشت است که تولید را پرهزینه می کند.
زعفران ادویه ای است که از گلهای خشک گیاه C. sativus گرفته شده است که در طول تاریخ در بین گران ترین مواد جهان باقی مانده است
زعفران غنی از آپوکاروتنوئید به دلیل داشتن طعم تلخ ، رایحه ای مانند یونجه و از آن به عنوان چاشنی ، رایحه ، رنگ و دارو استفاده شده است و بیش از 2500 سال است که به عنوان درمان برخی از اختلالات مانند گرفتگی ، آسم ، اختلالات قاعدگی ، بیماری کبد و درد مورد استفاده قرار گرفته است.
تجزیه و تحلیل شیمیایی عصاره های زعفران نشان داد که ترکیبات مشخصه آن ds-crocins و crocetin از جمله کاروتنوئید ، کروستین ، کروسین ها و آلدهیدهای مونوترپن پیکروکروسین و سافرانال 1،3،4،5 است.
کاربرد زعفران از گذشته به عنوان رنگ و رایحه انواع خوراکیها مانند تزئین کلوچه، شیرینی و نان و همچنین در ساخت روغنهای آرایشی بوده است.
این روغنها همانند کرم یا ماسکها امروزه نیز جهت زیبایی و لطافت پوست استفاده میشوند. مستندات و شواهد تاریخی حاکی از این است که از زعفران برای عطر و بخور جهت خوشبو کردن فضای کاخها، مجالس جشن و سرور نیز استفاده میکردند.
در عصر ساسانیان عرب ها با زعفران آشنا شدند و آن را از شهرهای کرمانشاه و همدان وارد کشور خود نمودند و مورد استفادههای خوراکی و غیرخوراکی قرار میگرفته است.
در زمان قاجاریه هم همچون هخامنشیان علاوه بر مصارف غیرخوراکی از زعفران استفادههای خوراکی هم میکردند و در آماده کردن شربت زعفران و انواع آش ، مسقطی، یخ در بهشت، شله زرد، حلوا و بستنی کاربرد داشت، زعفران جهت مصارف دارویی نیز استفاده شده است.
زعفران به عنوان مادهای خنده آور، مفرح و شادی آور، تقویت کننده عروق، تقویت هوش و حافظه در منابع طب و داروشناسی کهن ایرانی و اسلامی شناخته شده است.
پزشکان قدیمی همچنین جهت درمان بیماریهایی همچون مالیخولیا و جنون، مغز و دماغ، سردرد، زخم، ورم و درد مفاصل و به عنوان مسکن و خواب آور، تسکین دردهای قاعدگی و تنظیم عادات ماهانه زنان، ضدعفونیکننده، تسهیل در زایمان، و جهت درمان بیماریهای دستگاه گوارش، دستگاه تنفسی، چشم وگوش و ... از زعفران بهره میگرفتند و در نسخه هایی تجویزی، زعفران ترکیب اصلی دارو بود. در آن زمان برای شستشوی چشم، از محلول جوشانده نیمه گرم (ولرم) زعفران استفاده میکردند چون خاصیت ضد عفونی کنندگی داشت.
کاشت زعفران ماه اردیبهشت و خرداد است و هرچه قدر هوا رو به گرمی برود و زمان کاشت به تأخیر بیافتد، پیاز زعفران دچار آسیب خواهد شد.
آبیاری برای زعفران در اوایل کشت نیاز است و بعد از این تنها در زمان برداشت و چند روز قبل از برداشت نیاز به آب در زمینهای کشت زعفران دیده میشود.
گیاه زعفران نسبت به گیاهان دیگر به آبیاری و مراقبت کمتری نیاز دارد. پیاز زعفران زمانی که کاشت میشود تا 7 سال بعد از آن نیاز به کاشت مجدد ندارد.
زمان برداشت زعفران در مهر و اواسط آبان است. البته ممکن است برداشت تا اواخر آبان ماه نیز ادامه یابد. مطمئناً زمان کاشت و برداشت و طریقه پاک کردن در قیمت و مرغوبیت محصول تأثیر بسزایی دارد. زعفرانهایی که بعد از برداشت سریع خشک و پاک میشوند برای صادرات مناسبترند.
زعفران دارای خواص آرامبخش طبیعی است و گفته میشود که مصرف شربت زعفران قبل از خواب به بهبود کیفیت خواب کمک کرده و بیخوابی شبانه را درمان میکند. بنابراین بهتر است زمانی که از بیخوابی رنج میبرید کمی زعفران درون آب ریخته و مانند شربت بنوشید.
زعفران ،حاوی خواص آرام بخشی است که به درمان مشکل بیخوابی کمک میکند ، 3 یا 4 رشته زعفران را بردارید و آنها را در یک فنجان شیر گرم بیاندازید. این نوشیدنی گرم را هر روز قبل از خواب بنوشید.
زعفران برای درمان افسردگی وحالت روحی
ادویه آفتاب یا زعفران فقط به خاطر رنگ آن نیست، بلکه ممکن است به خلقوخوی شما کمک کند. مطالعات نشان داده که مصرف روزانه 30 میلیگرم زعفران به همان اندازه به عنوان فلووکستین، ایمیپرامین و سیتالوپرام برای درمانهای مرسوم برای افسردگی مؤثر است. خیلی از زنانی که بعد از زایمان افسرده میشوند با خوردن زعفران در مدت 6 هفته افسردگی شان برطرف خواهد شد.
زعفران برای مبارزه و پیشگیری سرطان
زعفران دارای آنتیاکسیدانهای بالایی است که به خنثیسازی رادیکالهای آزاد مضر کمک میکند. آسیبهای رادیکال آزاد به بیماریهای مزمن مانند سرطان مرتبط است. در مطالعات آزمایشگاهی، زعفران و ترکیبات آن بهصورت انتخابی سلولهای سرطانی روده را کشتند یا رشد آنها را متوقف کردند، درحالیکه به سلولهای طبیعی آسیبی نرساندند. این اثر همچنین در مورد پوست، مغز استخوان، پروستات، ریه، پستان، دهانه رحم، و چندین سلول سرطانی دیگر نیز صادق است.
ابتدا از نگهداری زعفران شروع و چهار نکته را بدانید:
زعفران را طوری نگهداری کنید که نم نکشد. اگر داخل نایلون است،سر آن را کیپ کنید. میتوانید گوشه باز نایلون را با چسب نواری مسدود کنید.اگر داخل ظرف است،درب ظرف کیپ شود.
زعفرانی که نم نکشیده با فشار دست به راحتی خرد میشود و بهتر سابیده میشود.
زعفران را در جای خشک و دور از نور نگهداری نمایید اما زعفران آب شده را میتوانید در یخچال بگذارید.
چنانچه زعفران دم کشیده را در فریزر نگهداری کنید رنگ بهتری به شما میدهد.
زعفران را موقع استفاده بسابید. از قبل آن را نسابید تا موقع استفاده،طعم و رنگ بیشتری از خود آزاد نماید.
زعفران قبل از اینکه به دست شما برسد نیز باید با شیوه های گفته شده نگهداری شده باشد.
بنابراین از خرید زعفرانهایی که در ظرفها یا جامهای بزرگ و به صورت باز فروخته میشوند، خودداری کنید.
در مغازه های شهر مشهد، شاهد فروش زعفرانها به صورت باز بودهاید. این زعفرانها عطر خود را از دست دادهاند و حتی اگر بهترین روشهای دم کردن زعفران را نیز به کار گیرید، کارایی لازم را نخواهند داشت.
روشهای دم کردن زعفران
زعفران را با سه روش دم میکنند:
آب جوش
یخ
آب بسیار سرد
روش آب جوش:
آب کاملا جوش باشد.
آب را روی زعفران نریزید بلکه زعفران را روی آب جوش بریزید و زمان و اجازه بدهید که دم بکشد و پایین برود.
بیش از اندازه، آب نریزید.
دم کردن زعفران با آب گرم
همچنین میتوانید در ظرف حاوی آبجوش و زعفران، یک تکه یخ بیندازید تا توسط شوک ایجاد شده، رنگ بیشتری از زعفران بگیرید.
اگر از روش یخ استفاده میکنید، درب ظرف حاوی یخ و زعفران را بسته و به آن زمان بدهید.
امروزه قوریهای کوچک پیرکس در بازار برای دم کردن زعفران با یخ،موجود هستند.
دم کردن زعفران با یخ بهتر است یا با آب جوش؟
استفاده از روش سرد(در مقایسه با روش استفاده از آب جوش)، موجب میشود که بتوانیم رنگ بیشتری از زعفران بگیریم. همچنین عطر زعفران بیشتر حفظ میشود.
در این روش، زعفران باید ساعتها در دمای آشپزخانه باقی بماند تا خوب دم بکشد.
دم کردن زعفران دستکم نیاز به یک ساعت زمان دارد. زعفرانی که خوب دم کشیده هم طعم بهتری به غذا میدهد و هم ضریب نفوذ بیشتری در غذا دارد.
روشهای نگهداری زعفران در فریزر
زعفران دم کشیده را میتوان در قالبهای یخ ریخت و یا در یک ظرف واحد، در فریزر نگهداری کرد:
میتوانید قوری یا ظرف کوچک دربستهای که در آن زعفران دم شده را در فریزر بگذارید و برای هر بار استفاده از فریزر خارج کنید و وقتی به میزان نیاز شما آب شد، بقیه زعفران یخی را دوباره در فریزر بگذارید.
جالب است که هر بار که زعفران را از فریزر خارج میکنید بر رنگ زعفران افزوده میشود بدون اینکه از طعم آن کم شود.
میتوانید زعفران دم شده را در قالب یخ بریزید. در هر قالب،میتوانید بسته به نیاز خود،کمتر یا بیشتر از زعفران دم شده بریزید. و هنگام استفاده به تعداد مورد نیازتان از این قالبها بردارید.
ساییدن زعفران در هاون
استفاده از زعفران ساب
ساییدن با قاشق
در سالهای اخیر دستگاههای دستی کوچکی تحت عنوان زعفرانساب وارد بازار شده است اما میتوان از همان روش سنتی کوبیدن در هاون هم استفاده نمایید.
اگر از قند برای ساییدن زعفران استفاده میکنید ،قندکم باشد که رنگ زعفران را کدر نکند.
وقتیکه زعفران در بسته بندی نایلونی است روی یک سطح صاف قرار داده و سر قاشق را روی آن بکشید تا رشته های زعفران خرد شود.
وقتی کار ساده قاشق کشیدن روی نایلون زعفران را به میزان کافی انجام دهید، زعفران کاملا به صورت حریری خرد میشوند.
این روش آن است که زعفرانی هدر نمیرود(به عللی همچون باقی ماندن قدری از زعفران در آسیاب یا بیرون پردیدن چند رشته زعفران از هاون ).
ساییدن زعفران با بدنه سر قاشق، عالی و حریری خرد شدن زعفران است.
اگر زعفران شما در بسته نایلونی نیست خودتان میتوانید آن را در یک نایلون محکم کوچک با درب کیپ شده بریزید و حتی یک تکه مقوا هم داخل نایلون و زیر زعفران قرار دهید.
دقت داشته باشید که ساییدن زعفران با لب قاشق میتواند نایلون را پاره کند.
روش تشخیص زعفران اصل از زعفران تقلبی
روش تقلب در فروش زعفران این است که با اضافه کردن روغن به زعفران، آن را سنگین تر میکنند :
زعفران اصل براق نیست
وقتی زعفران اصل را بین دو تکه کاغذ فشار میدهید کاغذ چرب نمیشود.
زعفران پرچم یک گل از خانواده زنبقهاست :
شکل زعفران اصل، شبیه پرچم است یعنی یک انتهای آن باریک و انتهای دیگر آن پهنتر است.
ساییدن و نگهداری زعفران و نیز روشهای تشخیص زعفران اصل از تقلبی
زعفران، این ماده گران به روشی نگهداری و دم شود که بهترین و بیشترین عطر،رنگ و طعم آنرا دریافت کنید.
این ترکیبات دارای ویژگی های دارویی ، مانند اثرات آنتی اکسیدانی قوی و خاصیت اصلاح رادیکال آزاد ، و همچنین ویژگی های بالقوه ضد سرطان زا ، ضد جهش زا ، ضد افسردگی و تقویت کننده حافظه هستند که باعث بهبود خلق و خوی می شوند
یک آنتی اکسیدان قدرتمند
زعفران حاوی انواع چشمگیر ترکیبات گیاهی است که به عنوان آنتی اکسیدان ها عمل می کنند - مولکول هایی که سلول های شما را در برابر رادیکال های آزاد و استرس اکسیداتیو محافظت می کنند.
زعفران سرشار از ترکیبات گیاهی است که به عنوان آنتی اکسیدان ها مانند کروسین ، کروستین ، صفرانال و کائمپرفرول عمل می کند. آنتی اکسیدان ها در محافظت از سلول های شما در برابر استرس اکسیداتیو کمک می کنند.
در یک بررسی از پنج مطالعه ، مکمل های زعفران در درمان علائم افسردگی خفیف تا متوسط مؤثرتر بودند
در حالی که این یافته ها امیدوار کننده است ، قبل از اینکه زعفران به عنوان درمانی برای افسردگی توصیه شود ، مطالعات طولانی تر با مشارکت کنندگان بیشتر مورد نیاز است.
زعفران سرشار از آنتی اکسیدان است ، که به خنثی کردن رادیکالهای آزاد مضر کمک می کند. آسیب رادیکال آزاد به بیماریهای مزمن مانند سرطان مرتبط است
این اثر همچنین برای پوست ، مغز استخوان ، پروستات ، ریه ، سینه ، دهانه رحم و چندین سلول سرطانی دیگر اعمال می شود , زعفران سرشار از آنتی اکسیدان ها است.